Een gebalanceerd watersysteem

Elke druppel duurzaam begint met een watersysteem in balans. Dat betekent een enorme verandering in ons denken over water vasthouden, omgaan met bronnen, water winnen en zuiveren. Maar ook in de manier waarop we drinkwater gebruiken. En hoe we dit alles met elkaar doen, zodat er in 2030 een 100% duurzaam drinkwatersysteem staat, met een positieve impact op mens en natuur. Dat begint met een duurzaam watersysteem dat in balans is.
Een watersysteem in balans is een systeem waarin er niet meer water wordt gebruikt dan er beschikbaar komt. Dat betekent duurzaam gebruik door landbouw, recreatie, natuur en drinkwaterwinning. Op dit moment is in veel gebieden het watersysteem niet meer in evenwicht, en de effecten daarvan worden versterkt door klimaatverandering. Om onze waterhuishouding weer in orde te brengen met mens en natuur, moet er veel gebeuren. Vitens werkt samen met provincies, waterschappen, gemeenten, natuurorganisaties en agrariërs om daarvoor oplossingen te vinden.

Panorama Waterland

Panorama Waterland is een concept waarin we elkaar uitdagen om samen een duurzaam watersysteem te realiseren. Water is daarin een sturend principe. We combineren functies zoals drinkwaterwinning, landbouw, natuurbeheer en recreatie op een manier die aansluit bij de waterhuishouding en bodem van een gebied. Maatschappelijke opgaven pakken we in slimme combinaties op.
Panorama Waterland is een prijswinnend totaalconcept voor water en land dat Vitens in 2020 heeft ontwikkeld. Het concept is een reactie op de constatering dat het huidige watersysteem tegen haar grenzen aanloopt. De warme en droge zomers van 2018, 2019, 2020 en 2022 hebben een zware wissel getrokken op het watersysteem en de bodem. De grenzen van het watersysteem zijn overduidelijk bereikt. Een gevolg van klimaatverandering, toenemende vraag naar schoon drinkwater en de manier waarop we ons land inrichten. Water en bodem zijn daarbij decennialang niet meer sturend geweest.

Panorama Waterland van H+N+S, Ruimtevolk, Roosemalen&Salvelkoul en Vitens is de winnaar van de Eo Wijers Prijsvraag 2019-2020. Het concept streeft naar een herinrichting van het bodem- en watersysteem, om de beschikbaarheid van voldoende zoet water langdurig te garanderen. Door de afstroming van water te stoppen, de sponswerking van de bodem te vergroten en kringlopen te sluiten, komt er veel meer zoet water beschikbaar voor landbouw, natuur en de drinkwatervoorziening.

Anders omgaan met water en regen

Van oudsher is het watersysteem in Nederland gericht op ‘droge voeten’. We zorgen ervoor dat regenwater en rivierwater zo snel mogelijk wordt afgevoerd naar de zee. De afgelopen jaren hebben we ingezien dat dit snelle wegpompen nadelig is voor het grondwaterpeil. En daarmee voor de natuur, voor boeren en voor de drinkwaterwinning. Ons klimaat is namelijk veranderd. Het regent in de zomer minder vaak en als het regent, is dat zo hard dat de regen onvoldoende tijd heeft om in de grond te trekken. Met als gevolg dat grote gebieden in Nederland structureel te droog zijn.

Vitens wil samen met anderen komen tot een nieuw, duurzaam watersysteem waarin we anders omgaan met zoet water. Daarbij is het belangrijk dat de regen die in de herfst en de winter valt, beter wordt opgeslagen voor gebruik in de zomer. Vitens pleit er, met andere betrokken organisaties, voor om anders te kijken naar het watersysteem. We willen naar een systeem dat gericht is op het vasthouden van zoet water, in plaats van het zo snel mogelijk af te voeren. Dat is geen gemakkelijke opgave, ook omdat het veel vraagt van de gebruikers van het landelijk gebied, maar wel een noodzakelijke. Het concept Panorama Waterland biedt hiervoor inspiratie.

Water- en bodemsturend

Het concept Panorama Waterland is gericht op duurzame waterwinning met als uitgangspunt het vasthouden van beschikbaar water en de ruimtelijke inrichting en gebruik die het watersysteem volgt.

De uitgangsprincipes zijn:

1. Water- en bodemopgaven staan niet op zichzelf en vragen een integrale aanpak
Ze hangen samen met elkaar én met andere opgaven in de leefomgeving. Doelen voor klimaatadaptatie, waterkwaliteit en bodem hangen samen met verstedelijking, woningbouw, landbouw en energievoorziening. Een integrale aanpak van alle opgaven in de fysieke leefomgeving is noodzakelijk, waarbij het water- en bodemsysteem sturend is.
2. In gebiedsprocessen en -programma’s zoeken we samen met andere partijen actief naar functiecombinaties
In sommige gevallen betekent ruimte voor water, minder ruimte voor bestaande functies of bebouwing. Maar er liggen ook kansen voor vernieuwende of andere vormen van landgebruik. Bijvoorbeeld op het gebied van recreatie, landbouw, energie, natuur-inclusieve bedrijven of klimaat-adaptieve bebouwing.

Om de uitgangsprincipes in de praktijk te brengen, moeten er keuzes gemaakt worden. Deze keuzes zijn ook benoemd in een ministeriele brief aan de Tweede Kamer (dec 2022) over water- en bodemsturend in het overheidsbeleid:
a. Keuze 7: We creëren ruimte voor het vasthouden, bergen en afvoeren van water in onze ruimtelijke inrichting, landgebruik en landbeheer. Zo vergroten we de veerkracht van het hoofdwatersysteem en de regionale watersystemen. Dit wordt door het Rijk, de waterschappen, provincies en gemeenten uitgewerkt en in gebiedsprogramma’s opgenomen.
b. Keuze 30: We houden water langer vast en voeren het minder snel af. We herstellen zo de sponswerking van de bodem en creëren een robuust grondwatersysteem. Dit wordt in gebiedsprocessen geborgd.
c. Keuze 31: We verhogen de grondwaterpeilen met mogelijk 10 cm tot 50 cm. Daarmee bestrijden we verdroging op de hoge zandgronden. Omdat dit maatwerk is, wordt dit in gebiedsprocessen verder uitgewerkt.
d. Keuze 32: In gebiedsprocessen zetten we in op grootschalig herstel van beekdalen op zandgronden voor het verbeteren van de waterkwaliteit. Zo behalen we de doelen voor de waterkwaliteit (vanuit de KRW en de Nitraatrichtlijn) én kunnen we andere doelstellingen realiseren (zoals natuur, groenblauwe dooradering en waterberging).

Het concept Panorama Waterland in de praktijk

Voor Vitens, samen met betrokkenen en belanghebbenden in de omgeving, is bodem- en water het sturende principe bij de inrichting van de toekomstige drinkwaterwinning:

De voordelen van Panorama Waterland

Het doel van Panorama Waterland is een duurzaam ingericht (water)landschap. In het bijzonder:
• Het watersysteem is in balans. Water wordt vastgehouden, er gaat niet meer uit dan erin gaat.
• Het risico op omgevingseffecten, zoals verdroging voor natuur en landbouw, wordt kleiner.
• Het risico op slechte waterkwaliteit als gevolg van verdroging wordt kleiner.
• Daardoor zijn er minder droogteschaderegelingen en wateraanvoerplannen nodig.
• Dit concept vraagt om extensieve landbouw: met minder niet-natuurlijke ingrepen zoals kunstmest en bestrijdingsmiddelen. Daardoor is er minder uitspoeling van nitraat en bestrijdingsmiddelen, wat gunstig is voor de (oppervlakte)waterkwaliteit.
• Dit leidt tot een aantrekkelijker landschap en meer biodiverse (kringloop-)-landbouw.
• De bodemkwaliteit (Open Bodem Index) verbetert door duurzaam ingerichte functies.
• Het combineren met duurzame energie, draagt bij aan een verdienmodel voor agrariërs.
• Behoud van landschapshistorie, denk aan sprengen, die bijdraagt aan herstel en/of beleving van het gebied.

Samen drinkwater als vanzelfsprekend houden

Het lijkt zo gewoon en vanzelfsprekend, maar dat is het niet. Door allerlei factoren staat drinkwater steeds meer onder druk. Denk aan de groei van de bevolking, weersextremen door klimaatverandering, en steeds verdergaande vervuiling die de kwaliteit van bronnen aantast. Betrouwbaar drinkwater is een voorwaarde voor onze gezondheid en ons welzijn. Willen we drinkwater voor de toekomst veiligstellen, dan moet het roer om. Onze ambitie is dan ook zo helder als het product dat we leveren: in 2030 is elke druppel duurzaam.
Elke druppel duurzaam is een grote opgave en wij geloven dat het kan. Samen zijn we tot grootse dingen in staat. We laten alle kennis, kunde, vakmanschap en energie stromen om deze uitdaging aan te gaan. De implementatie van Panorama Waterland is een samenspel tussen verschillende spelers in het drinkwatersysteem. Iedereen speelt zijn eigen rol in het project en het proces. Het is het doel van Vitens om, in co-creatie met andere partijen, bij te dragen aan de implementatie van Panorama Waterland. Vitens wil daarbij een aanjagende rol spelen. Om drinkwater met en voor elkaar vanzelfsprekend te houden.