Duurzame energiebronnen zoals geothermie en wko-installaties staan de afgelopen jaren flink in de belangstelling. Aan die ontwikkeling kleven ook risico’s, bijvoorbeeld voor de huidige en toekomstige grondwaterbronnen van Vitens. Hoe kunnen beide op een duurzame manier naast elkaar bestaan?

Geothermie en warmte- en koudeopslag (wko) kunnen als duurzame alternatieven voor aardgas een goede bijdrage leveren aan de energietransitie. Bij deze bodemenergiesystemen wordt uit de ondergrond warm water onttrokken om huizen of andere gebouwen mee te verwarmen. Hierbij komt amper CO2 vrij en dat kan Nederland helpen om aan de klimaatafspraken van Parijs te voldoen. Deze energiesystemen worden daarom vaak in één adem genoemd met het landelijke Klimaatakkoord, dat als doel heeft om in 2030 49 procent minder CO2 uit te stoten.

Risico’s van bodemenergiesystemen

Ondanks het duurzame karakter van deze aardwarmtebronnen kleven er ook risico’s aan wko’s en geothermie, zegt Peter Salverda, Strategisch Omgevingsmanager bij Vitens. “Bij het aanleggen van een wko- of geothermiesysteem moet door kleilagen worden geboord die onze bronnen beschermen. Daardoor kunnen verontreinigingen zich verspreiden naar onze grondwatervoorraden. Daarnaast maken we ons zorgen om integriteit van verlate geothermieputten, met name door corrosie van putten kan lekkage ontstaan.”

Kans op verontreiniging van bron drinkwater

De meeste bodemenergiesystemen bevinden zich rond stedelijk gebied waar de warmte ook direct wordt gebruikt, zoals bij woningen of industrie. Salverda: “Maar verontreinigingen kunnen zich via watervoerende lagen wel verspreiden richting onze grondwaterbeschermingsgebieden. Ook de glastuinbouw verbruikt veel energie en zal naar verwachting door de energietransitie meer gebruik gaan maken van aardwarmte.”

Wko en geothermie: ontwikkeling gaat razendsnel

Vanwege de risico’s zijn bodemenergiesystemen momenteel via provinciale verordeningen uitgesloten in grondwaterbeschermingsgebieden. Salverda. “Dat willen we graag zo houden. Maar de snelle ontwikkeling van wko’s en geothermie brengt een hoop onzekerheden met zich mee. We weten bijvoorbeeld nog niet goed wat de lange termijneffecten van geothermieputten zijn. Bovendien is er nog geen goed overzicht van de huidige wko-systemen. Daarvoor zou een centrale registratie moeten komen bij Provincies en gemeenten.”

Voorraden van de toekomst veiligstellen

Bodemenergiesystemen kunnen niet alleen een bedreiging vormen voor de huidige grondwaterbronnen van Vitens, maar ook voor toekomstige voorraden. Met oog op een groeiende watervraag zoekt Vitens momenteel samen met provincies naar aanvullende strategische voorraden (asv’s). Salverda: “Het vinden van geschikte watervoorraden is niet eenvoudig. Bovendien is het verkrijgen van vergunningen een proces van soms wel tien jaar. Om te voorkomen dat in bepaalde gebieden activiteiten plaatsvinden die mogelijk een bedreiging vormen voor toekomstige grondwatervoorraden, brengen we nu in beeld waar toekomstige vraag van bodemenergiesystemen ligt en waar voorraden voor drinkwaterproductie zijn.”

Vitens wil meepraten over oplossing

Salverda benadrukt dat Vitens zeker geen tegenstander is van alle energieontwikkelingen. “We staan volledig achter de duurzame ambities van het Klimaatakkoord en snappen heel goed dat bodemenergiesystemen een belangrijke rol spelen bij de energietransitie. We willen alleen wel een vinger aan de pols houden bij alle ontwikkelingen en aan de voorkant meepraten. Bijvoorbeeld bij de Regionale Energiestrategieën (RES) die momenteel worden opgesteld. We zoeken actief de dialoog met gemeenten en provincies. Met een drinkwaterbrochure zorgen we dat ze het drinkwaterbelang bij een RES niet over het hoofd zien.”

Rol gemeenten, provincies en SodM

Gemeenten en provincies zijn vergunningverleners voor energieactiviteiten in de ondiepe ondergrond, waar wko-systemen zitten. Belangrijke partijen bij de ontwikkeling van geothermie zijn onder meer het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) en Staatstoezicht op de Mijnen (SodM). Het ministerie van EZK is vergunningverlener, het SodM heeft een adviserende rol en houdt met inspecties, analyses van boorrapporten en een meldkamer voor incidenten toezicht op de uitvoering.

Visie van SodM

Robert Mout, sectorleider geothermie bij SodM, ziet net als Salverda mogelijke risico’s van geothermie. “De uitvoering moet veilig gebeuren voor mens en milieu. Sowieso mag niet op elke plek in Nederland geboord worden. Waar het wel is toegestaan, moeten boorbedrijven een grondig plan van aanpak laten zien. Als SodM pleiten we voor een aantal verbeteringen bij de uitvoering van geothermie, zoals een professionelere branche, meer mijnbouwkundige kennis en kwalitatief betere putten. Als toezichthouder grijpen we in wanneer de veiligheid onvoldoende wordt gewaarborgd.”

Ruimte voor drinkwater en bodemenergiesystemen

Bij het maken van plannen aan de voorkant moet plaats zijn voor zowel aardwarmte als ASV’s, zegt Salverda. “Bij bestaande winningen is ons principe dat drinkwater altijd prioriteit moet krijgen en dat geothermie niet kan plaatsvinden in gebieden waar wij grondwater winnen en in de beschermingszones daaromheen. Verplaatsing van een waterwinning kan ook een oplossing zijn, maar wel op voorwaarde dat we dan ergens anders ruimte krijgen om water te winnen. We kunnen namelijk niet terug in de vergunningsruimte.”

Strakke regie nodig van bestuurders

Salverda is blij dat de dialoog nu op verschillende niveaus plaatsvindt, maar ziet wel dat er nog werk aan de winkel is om drinkwater op de kaart te zetten en te houden. “We moeten ons actief in het energiedebat blijven mengen, zodat water ook bij de energiemensen top of mind is in hun zoektocht naar nieuwe warmtebronnen. We willen vroegtijdig worden meegenomen in de planfase, vergunningverlening en de uitvoer. Daarvoor is strakke regie en handhaving nodig, vanuit zowel SodM, provincies als gemeenten. Alleen zo kunnen we ervoor zorgen dat de productie van drinkwater en bodemenergie op een duurzame manier naast elkaar kunnen bestaan, zodat ook in de toekomst schoon drinkwater en duurzame energie blijft gegarandeerd.”